A Portal to Safety: gedenkteken Jan Zwartendijk
Ministeries
Jan Zwartendijk was in de zomer van 1940 waarnemend consul in Kaunas, Litouwen. In die functie schreef hij binnen enkele weken tijd duizenden reisdocumenten uit voor Joodse vluchtelingen, die hiermee uit Europa konden vluchten. Op deze manier wist hij hun levens te redden. Sinds 23 mei 2024 staat er in de centrale hal van de Rijnstraat 8 een monument om hem te eren.
Jan Zwartendijk was iemand met een groot moreel kompas: hij twijfelde niet om het juiste te doen. Hij ging wekenlang, dag en nacht, door met het uitschrijven van visa, om zoveel mogelijk mensen te kunnen helpen. Dat deed hij bovendien onder hele onzekere omstandigheden: Nederland was in mei 1940 bezet door Duitsland, en Litouwen werd in juni 1940 bezet door de Sovjet-Unie. Toch maakte hij de moedige keuze om door te gaan met het helpen van mensen in nood.
Impact op mensenlevens
Minister van Buitenlandse Zaken Hanke Bruins Slot onthulde het gedenkteken samen met Rob Zwartendijk, de zoon van Jan. In haar toespraak benadrukte ze de impact die Jan Zwartendijk heeft gehad op zoveel mensenlevens: ‘Hij vertrok steeds vroeger naar het Philipskantoor in Kaunas, waar ook het Nederlandse consulaat was gevestigd. Steeds later keerde hij terug.’
‘Niet om als directeur Philips Litouwen radio’s en scheerapparaten aan de man te brengen. Maar met één missie: om zoveel mogelijk mensen te helpen met de middelen die hij had. Als consul. Met stempel en vulpen. Als minister van Buitenlandse Zaken raakt het me hoeveel impact hij met deze eenvoudige middelen op zoveel mensenlevens had.’
Ook Rob Zwartendijk sprak de aanwezigen toe tijdens de onthulling: ‘Hij zou al deze aandacht en eerbetoon een groot ongemak vinden. Maar dat hij uiteindelijk 48 jaar na zijn overlijden in 1976 toch erkenning heeft gekregen van de Nederlandse overheid, niet tegenstaande dat hij het protocol niet heeft gevolgd, maar wel het leven heeft gered van minstens tweeënhalf duizend Poolse joodse vluchtelingen, dat zal hem grote voldoening hebben gegeven.’
Eerbetoon
Het gedenkteken, met de titel A Portal to Safety, is een eerbetoon aan Jan Zwartendijk en aan alle BZ-medewerkers die tijdens de oorlog, en daarna, mensen hebben gered. Het is niet het eerste monument voor Zwartendijk: al in 2018 werd er een monument voor hem onthuld in Kaunas, in het bijzijn van de Koning. Ook deze is ontworpen door Giny Vos.
Het gedenkteken in de ontvangsthal van Buitenlandse Zaken is gebaseerd op het tijdelijke consulaat van Zwartendijk in Kaunas, abstract weergegeven uit verticale stroken glas. Giny Vos ontwierp dit gedenkteken: ‘Voor mensen die hulp nodig hebben is de persoon belangrijk, maar ook de plek. Zij vormen samen de poort naar veiligheid.’
‘Het tijdelijk consulaat in Kaunas, heb ik tot symbool gemaakt: een transparant gebouw waarvan de deuren open staan, opgebouwd uit diachronische glasstroken, die afhankelijk van de lichtinval van kleur veranderen. Een gebouw waar de handeling van die ene mens het verschil kan maken. Die ene persoon die het gebouw begeestert. Als een blijvende herinnering aan wat Jan Zwartendijk betekend heeft en wat mensen kunnen betekenen voor anderen.’
Dit gedenkteken is een onderdeel van een breder proces, om Jan Zwartendijk de erkenning te geven die hij verdient. Vorig jaar in september ontving hij al postuum de Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon, in goud. Dat is de hoogste onderscheiding die de Nederlandse staat toekent voor dappere daden buiten een gewapende strijd.
Hulp in tijden van nood
Door de abstracte weergave strekt de betekenis van het gedenkteken zich ook breder uit dan de verdienste van Zwartendijk alleen. Het gedenkt álle BZ-medewerkers die zich binnen en buiten oorlogstijd hebben ingespannen om mensen in nood te helpen
Denk hierbij bijvoorbeeld aan Sally Noach, tolk-vertaler bij het consulaat in Lyon, of Joop Kolkman, hoofd van het consulair kantoor in Perpignan. Beiden hebben destijds honderden Nederlanders, waaronder veel Joden, geholpen op doorreis naar neutrale landen. Kolkman is daarvoor in een concentratiekamp opgesloten, en overleefde de oorlog niet. Met dit gedenkteken herdenken we ook hen.