Weblogbericht | 14-04-2025 | Ministerie van Buitenlandse Zaken

High north, low tensions

Decennialang werd het Arctisch gebied gezien als een regio van relatieve vrede. High north, low tensions - het hoge noorden met lage spanningen. ‘Dat hadden de acht Arctische landen met elkaar afgesproken’, legt Luitenant-admiraal Rob Bauer uit. Als voormalig hoogste militair van de NAVO zag hij de wereld veranderen en spanningen toenemen. Ook in het Noordpoolgebied. ‘Het was algemeen geaccepteerd dat het gebied alleen vreedzaam mocht worden gebruikt, bijvoorbeeld voor wetenschappelijk onderzoek. Maar dat staat nu vaker ter discussie.’

Zo nam de militaire aanwezigheid in het gebied de afgelopen jaren sterk toe. Bijvoorbeeld vanuit Rusland, vertelt Bauer. ‘Rusland vernieuwt bestaande bases uit de tijd van de Sovjet-Unie, verbetert luchthavens en test nieuwe wapens in het gebied. Ook werken Rusland en China steeds meer samen. Zo zien we gezamenlijke patrouilles met verkenningsvliegtuigen en kustwachtschepen in het Arctisch gebied.’

Nieuwe vaarroutes

De snelle veranderingen in de wereld raken ook Nederland, ziet Wampie Libon. Als Nederlands Arctisch ambassadeur vertegenwoordigt ze Nederland in het Arctische gebied. ‘De poolgebieden hebben grote invloed op de gezondheid van onze aarde. Ze spelen een belangrijke rol in de oceaanstromen, biodiversiteit en het klimaat. De ontwikkelingen daar hebben daarom vaak directe gevolgen voor Nederland. Denk bijvoorbeeld aan de stijgende zeespiegel als gevolg van de smeltende ijskappen.’

Ook de economische belangen treden steeds meer op de voorgrond, merkt Libon. ‘Door het smeltende ijs wordt het makkelijker om in het Arctisch gebied te vissen en te varen. En als de Noordelijke ijszee in de zomer geheel ijsvrij wordt, kunnen vaarroutes verschuiven. Vrachtschepen zouden dan in tien dagen sneller van Europa naar Oost-Azië kunnen varen.’

Meer weten over het Nederlands polair beleid? Lees ook: Nederlandse inzet in Antarctica en het Arctisch gebied.  

Oorlogsschepen

Nieuwe vaarroutes langs het noorden zijn niet alleen economisch interessant, zegt Bauer. ‘Als vaarroutes openen voor vrachtschepen, openen deze natuurlijk ook voor oorlogsschepen. Dus dat betekent dat de Russische marine zijn vloot ook sneller van de Stille Oceaan naar de Atlantische oceaan kan verplaatsen via de noordelijke vaarroute.’

Dit laat ook de strategische waarde van het Arctisch gebied zien, legt Bauer uit. ‘Kijk maar eens naar een kaart waar de Noordpool in het midden ligt. Dan zie je hoe Rusland en China - als China gebruik mag maken van Russische wateren - via twee kanten naar de Atlantische Oceaan kan varen. Ook kan Rusland schepen van de vloot in het Noorden en die in de Stille Oceaan gemakkelijker samenvoegen. Het maakt de mogelijkheden voor Rusland veel groter.’

Grondstoffen, olie en gas

Volgens Libon neemt de interesse in het Arctisch gebied wereldwijd toe. ‘Je ziet dat er een soort versnelling is ontstaan. Door klimaatverandering is het gebied steeds beter toegankelijk en wordt het ook makkelijker om grondstoffen, olie en gas in het gebied te winnen.’ En daar hebben veel landen interesse in, vult Bauer aan: ‘Iedereen is op zoek naar manieren om ook in de toekomst van energie voorzien te blijven. De grondstoffen en fossiele brandstoffen die daarvoor nodig zijn in overvloed aanwezig onder de ijskappen. Als die vrijkomen, wil iedereen daar bij zijn. De race om de Noordpool is al begonnen.’

Trainen in gevaarlijke omstandigheden

Ook de NAVO is de laatste jaren nadrukkelijker betrokken bij het Arctisch gebied. Met de toetreding van Zweden en Finland zijn nu zeven van de acht Arctische landen lid. ‘Nu steeds meer landen hun militaire aanwezigheid in het gebied vergroten, neemt ook voor de NAVO de noodzaak toe om bij het gebied betrokken te zijn, legt Bauer uit. ‘Want alleen als we ook daar aanwezig zijn, weten we wat er speelt.’

De NAVO organiseert daarom regelmatig trainingen in het gebied, waar ook Nederlandse militairen aan deelnemen. ‘Het is een gevaarlijk gebied als je niet weet hoe je er moet opereren’, vertelt Bauer. ‘Het is er koud en het waait vaak heel hard. Je hebt de juiste spullen nodig. Denk aan ijsbrekers, maar ook de-icing voor vliegtuigen en goede kleding voor landsoldaten. Ook moeten mensen leren hoe ze in de ruige omstandigheden te werk kunnen gaan.’

Als voorbeeld noemt Bauer dat er ijsvorming aan een schip kan ontstaan. ‘Dat betekent dat je met je bemanning in de vrieskou, of misschien zelfs in een storm naar buiten moet om het ijs weg te kappen. Want als het ijs blijft groeien, gaat het zwaartepunt van een schip omhoog en zou het kunnen kantelen.’

Internationale samenwerking

Nederland is ook op diplomatiek vlak in de poolgebieden aanwezig. Nederland neemt bijvoorbeeld al jaren als waarnemer deel aan de Arctische Raad, een belangrijk platform om mee te praten in de regio. ‘Via deze Raad investeren we in onze relatie met de individuele Arctische landen. Bovendien kunnen we samen onze weerbaarheid en kennis vergoten’, legt de Arctisch ambassadeur uit. Zo wordt er intensief samengewerkt in wetenschappelijke werkgroepen. ‘In de poolgebieden wordt veel nuttig onderzoek gedaan, bijvoorbeeld naar het klimaat, biodiversiteit en vogelgriep bij trekvogels. Onderzoeken die ook voor de toekomst in Nederland van belang zijn en daarom ook steun krijgen van de overheid.’

Stip op de horizon

Op dit moment werkt het ministerie van Buitenlandse Zaken aan een nieuwe polaire strategie voor 2026-2030. In deze strategie komen alle onderwerpen samen: wetenschappelijk onderzoek, het tegengaan van klimaatverandering en internationale samenwerking en rechtsorde. Maar ook veiligheid zal een grotere rol krijgen, vertelt Libon. ‘De gesprekken over het Arctisch gebied staan natuurlijk in een ander licht dan vijf jaar geleden. Daarom is het juist nu belangrijk om te blijven investeren in internationale samenwerking en dat we bestaande afspraken en verdragen handhaven.’

Zeker nu deze afspraken vaker onder druk staan, vult Bauer aan. ‘We zien dat landen zich niet altijd aan de regels houden. En dat we minder goed kunnen leunen op dingen die altijd vanzelfsprekend waren. Dit zijn belangrijke ontwikkelingen voor de komende jaren. Waar we misschien andere afspraken over moeten maken. En zo’n strategie geeft dan belangrijke richting, een stip op de horizon.’