Weblogbericht | 08-04-2025 | Ministerie van Buitenlandse Zaken

Wat zijn de poolgebieden?

Het woord ‘poolgebieden’ is een verzamelnaam voor de meest noordelijke en zuidelijke regio’s op aarde. Ten noorden van de poolcirkel ligt het Arctisch gebied, dat we bijvoorbeeld kennen van rendieren, ijsberen en het noorderlicht. In het zuiden vinden we de unieke wildernis van de zuidpool – of Antarctica. De gebieden zijn letterlijke tegenpolen: het Arctisch gebied is een oceaan omringd door continenten, Antarctica een continent omringd door oceanen. Ook wonen ongeveer 4 miljoen mensen boven de poolcirkel, Antarctica is onbewoond. 

Van wie zijn de noord- en zuidpool?

Een groot deel van het Noordpoolgebied valt onder het bestuur van de Arctische landen. Dit zijn de acht landen met grondgebied boven de poolcirkel: Canada, Denemarken, Finland, IJsland, Noorwegen, Rusland, Zweden en de Verenigde Staten. De gebieden die niet onder het bestuur van een bepaald land vallen, ziet Nederland als Global Commons, of Global Public Goods - gebieden die van niemand zijn en daarom eigenlijk van iedereen. Er bestaat geen compleet internationaal verdrag over het beheer van het Noordpoolgebied.

Dat is er wel voor de zuidpool. Op basis van het Antarcticaverdrag besluiten 29 landen, waaronder Nederland, samen over het beheer en de toekomst van het continent. Verder is vastgelegd dat het mijnen van grondstoffen en militaire activiteiten, zoals het testen van wapens, op Antarctica verboden zijn. In het verdrag staan bijvoorbeeld afspraken over bescherming van de natuur en het doen van onderzoek.

Waarom houdt Nederland zich bezig met de poolgebieden?

Juist omdat een groot deel van de poolgebieden van iedereen zijn, voelt Nederland zich medeverantwoordelijk om een steentje bij te dragen aan een goed beheer van deze gebieden. Bovendien lijken de poolgebieden ver weg, maar zijn de ontwikkelingen die daar plaatsvinden ook van groot belang voor Nederland.

De poolgebieden spelen bijvoorbeeld een belangrijke rol in het wereldwijde klimaat, maar warmen sneller op dan de rest van de wereld. Door hun koude klimaat werken ze als een soort ‘airconditioning’ van de aarde. Maar door de opwarming van de aarde en het smeltende poolijs, kunnen ze deze functie minder goed vervullen en warmt de aarde nog sneller op. Bovendien zullen er meer broeikasgassen, zoals methaan, vrijkomen als de permanent bevroren bodem (de permafrost) ontdooit. Waardoor de temperatuur op aarde verder stijgt. En wanneer de ijskappen in Groenland en Antarctica verder smelten, zal de zeespiegel stijgen. Ook in Nederland zullen we daar de gevolgen van merken.  

De smeltende ijskappen versnellen ook andere ontwikkelingen: de poolgebieden worden steeds beter toegankelijk. Daardoor wordt het makkelijker om grondstoffen te winnen, zoals olie en gas, waar veel landen interesse in hebben. Ook ontstaan er nieuwe vaarroutes, waardoor het Arctisch gebied beter bereikbaar wordt voor vissersboten, vracht- en cruiseschepen, en militaire schepen. Sinds de Russische inval in Oekraïne in 2022, hebben veel landen hun militaire aanwezigheid in het Noordpoolgebied vergoot.

Lees ook het interview met Rob Bauer (voormalig voorzitter van het Militair Comité van de NAVO) en Wampie Libon (Nederlands Arctisch ambassadeur): Veiligheid in het Arctisch gebied: ‘De race om de Noordpool is al begonnen’

Wat doet Nederland?

Nederland is van oudsher betrokken bij de poolgebieden, vooral bij het Noordpoolgebied. Zo leren schoolkinderen over de zeevaarder Willem Barentsz, die de Noorse eilandengroep Spitsbergen in de 16^e eeuw ‘ontdekte’. Daardoor zijn veel geografische namen in het gebied nog steeds Nederlands, bijvoorbeeld de Barentszzee. Ook deed Nederland als een van de eerste landen onderzoek op Spitsbergen.

Nog steeds doet Nederland veel wetenschappelijk onderzoek in de poolgebieden. Bijvoorbeeld naar de permafrost, trekvogels, smeltende gletsjers en klimaatverandering. Juist omdat de ontwikkelingen hier zo snel gaan, kan onderzoek in de regio veel vertellen over veranderingen in de natuur en het klimaat. Via het Nederlands Polair Programma (NPP), gefinancierd door vijf ministeries, waaronder het ministerie van Buitenlandse Zaken, is jaarlijks een vast bedrag beschikbaar voor wetenschappelijk onderzoek in de poolgebieden.

Daarnaast benadrukt Nederland het belang van internationale samenwerking en afspraken. Bijvoorbeeld bij de Arctische Raad en als medebestuurder van het Antarctische continent. De NAVO blijft op het gebied van veiligheid de belangrijkste organisatie voor Nederland.

De Arctische Raad

Nederland is sinds 1998 waarnemer bij de Arctische Raad. Deze raad bestaat uit acht landen uit het Arctisch gebied: Canada, Denemarken, Finland, IJsland, Noorwegen, Rusland, Zweden en de Verenigde Staten. Ook nemen zes inheemse organisaties permanent deel en hebben verschillende internationale organisaties en dertien niet-Arctische landen een waarnemende rol.

Alleen de acht Arctische landen mogen stemmen in de Arctische Raad. Nederland heeft dus geen stemrecht, maar kan wel meepraten. Zo kunnen we onze standpunten meegeven en wetenschappelijke kennis inbrengen. Het meeste werk van de Arctische Raad vindt plaats in zes wetenschappelijke werkgroepen, waar bijvoorbeeld wordt gesproken over klimaat en duurzaamheid. De overleggen op politiek niveau liggen sinds de Russische inval in Oekraïne in februari 2022 stil.

In de Sustainable Development Working Group (SDWG) steunt Nederland bijvoorbeeld de bescherming van inheemse culturen. Traditionele levenswijzen in het Arctisch gebied, zoals rendierhouden en jagen, staan onder meer door klimaatverandering steeds meer onder druk. In de werkgroep Protection of the Arctic Marine Environment (PAME) zet Nederland in om wat te doen tegen het vele plastic, bijvoorbeeld oude visnetten, dat in de Noordelijke IJszee drijft.

Antarctica

In Antarctica heeft Nederland wel een stem. Nederland is lid van het Antarcticaverdrag en besluit daarom, samen met 28 andere landen, over het beheer en de toekomst van het continent. We nemen jaarlijks deel aan de Antarctic Treaty Consultative Meeting (ATCM) en het Committee for Environmental Protection (CEP). Ook doet Nederland veel wetenschappelijk onderzoek in het gebied. Dat is een verplichting van het Antarcticaverdrag. Nederland heeft een eigen laboratorium op Antarctica, geplaatst op de Britse basis Rothera.

De Nederlandse inzet richt zich vooral op de bescherming van de natuur en het behoud van de unieke wildernis in Antarctica. Daarbij vragen we specifiek aandacht voor het reguleren van toerisme in het gebied. Afgelopen jaar bezochten zo’n 120 duizend toeristen Antarctica. Daarvoor gelden strenge regels, zodat hun bezoek zo min mogelijk effect heeft op de omgeving. Nederlandse toeristen zijn al verplicht om een vergunning aan te vragen.