Kerken, musea en theaters: Rusland vernietigt alles wat de Oekraïense cultuur uitdraagt
Ministeries
Op 24 augustus is het Onafhankelijkheidsdag in Oekraïne. Het land vecht na de invasie van Rusland meer dan ooit voor het behoud van zijn eigen cultuur en cultureel erfgoed. Nederland steunt Oekraïne bij die strijd, onder andere vanuit de ambassade in Kyiv. ‘Rusland ontkent het bestaansrecht van Oekraïne als staat. Van kunst tot taal, alles wat de Oekraïense identiteit uitdraagt wordt vernietigd.’
Oekraïners houden enorm van kunst en cultuur. Het is een van de dingen die Tjitske Wildervanck, beleidsmedewerker cultuur op de Nederlandse ambassade in Kyiv, opvalt aan het leven in de Oekraïense hoofdstad. ‘De theaters zitten hier vol en museumbezoek is ook onder jongeren heel populair.’
Cultuur is door de oorlog nog belangrijker geworden voor Oekraïners, stelt cultureel beleidsmedewerker op de Oekraïense ambassade in Nederland, Yuliia Malynovska. ‘In Oekraïne grijpen we elke kans om culturele evenementen bij te wonen en te genieten van kunst, literatuur, film en dans. Deze activiteiten helpen ons verbinding te maken met onze identiteit en ze bieden een ontsnapping aan de gruwelen van de oorlog.’
Cultuuroorlog
De oorlog met Rusland is niet alleen een oorlog aan het front. Het is ook een cultuuroorlog, zeggen Wildervanck en Malynovska. Rusland valt doelbewust culturele doelen in Oekraïne aan, in een poging de Oekraïense cultuur en identiteit uit te wissen. Wildervanck: ‘Een Russische hoge functionaris in het bezette Zaporizhja zei recent dat het tijd is om alles wat Oekraïens is tot op de wortel af te branden. En wat niet vernietigd wordt willen ze Russisch maken. Dat doen ze door musea leeg te roven, maar ook door de taal te verbieden in de Oekraïense gebieden die ze nu bezet houden.’
Sinds het begin van de Russische grootschalige invasie in 2022 zijn volgens het Oekraïense Ministerie van Cultuur bijna elfhonderd culturele gebouwen, zoals kerken, theaters, bibliotheken, cultuurcentra, musea en andere ‘dragers’ van de Oekraïense cultuur, beschadigd of vernietigd. UNESCO heeft 432 van deze plekken geverifieerd.
Enkele bekende voorbeelden zijn de aanval op de transfiguratiekathedraal in Odessa, de bibliotheek in Chernihiv en het Roman Shukhevych museum in Lviv. Begin augustus werd bekend dat het Lesia Ukrainka Museum op de bezette Krim, gewijd aan de Oekraïense schrijver en dichter, volledig is vernietigd. Malynovska noemt ook het huis met fresco’s van kunstenaar Polina Rayko in Oleshky, wat bijzonder erfgoed was voor Oekraïners. Nadat de Russen de Kachovka stuwdam vorig jaar vernietigden ging het huis verloren.
Dit Russische streven om de Oekraïne als land en cultuur uit te wissen is niet nieuw. Malynovska: ‘Rusland probeert dit al eeuwen te doen.’ 24 augustus, de dag waarop Oekraïne in 1991 onafhankelijk werd, wordt niet voor niets met veel culturele evenementen gevierd. Ook worden de slachtoffers herdacht die vroeger en nu hun leven hebben gegeven voor de vrijheid van Oekraïne.
Nederland steunt Oekraïne om zoveel mogelijk cultureel erfgoed te behouden.
Steun
Nederland steunt Oekraïne in het streven om zoveel mogelijk cultureel erfgoed te beschermen. De Nederlandse organisatie CER zorgt onder andere voor het veiligstellen van collecties van honderdveertig regionale musea in Oekraïne. Ook ondersteunt Nederland diverse uitwisselingsprogramma’s om de Nederlandse kennis in te zetten ter ondersteuning van de culturele sector.
Naast bescherming van cultureel erfgoed is de berechting van misdaden tegen cultuurgoed een belangrijk onderdeel van gerechtigheid voor Oekraïne. Cultureel erfgoed heeft een speciale positie binnen het internationaal recht. Onder de Conventie van Genève en de Haagse Conventie is het verboden om schade aan erfgoed toe te brengen. Het aanvallen van cultureel erfgoed wordt beschouwd als een oorlogsmisdaad en kan vervolgd worden door het Internationaal Strafhof ICC in Den Haag.
Het Oekraïense Openbaar Ministerie heeft dan ook onlangs drie aanklagers aangesteld die zich enkel bezighouden met culturele oorlogsmisdaden. Hierbij krijgen ze hulp van nationale en internationale organisaties. Wildervanck: ‘Nederland ondersteunt deze organisaties met subsidie voor projecten, het leveren van experts of soms simpelweg door partijen bij elkaar te brengen die elkaar nog niet wisten te vinden.’
Audio-guides in het Oekraïens
Ook in Nederland zelf is er steun voor de Oekraïense cultuur. Zestig gevluchte dansers uit Oekraïne vormden tot begin dit jaar, met hulp van Nederlandse partners, het United Ukrainian Ballet in Den Haag. Het gezelschap gaat sinds dit voorjaar verder in kleinere groepen.
Yuliia Malynovska noemt als ander voorbeeld een audio-guide in het Oekraïens. ‘Musea als het Van Gogh museum en het Rijksmuseum, museum Bredius en Escher in het Paleis in Den Haag hebben nu zo’n Oekraïnse audiotour. Dat klinkt voor een Nederlander misschien als enigszins onbeduidend, maar dat zulke grote, wereldwijd bekende musea dit doen betekent veel voor Oekraïners. Het is een erkenning van onze eigen taal, die al zo lang door Rusland wordt onderdrukt. Ik heb Oekraïners met tranen in hun ogen door de musea zien lopen met de uitleg in hun eigen taal.’
'Door het leger kan ik vrij hier in Kyiv zijn, maar het is dankzij de cultuur dat ik er wil blijven.'
Den Haag – Kyiv tentoonstelling
Malynovska benadrukt hoe belangrijk de steun van bondgenoten is bij het behoud van het Oekraïense cultureel erfgoed. ‘We kunnen het niet alleen. We hebben alle hulp en kennis nodig op dit vlak. Nederland heeft die kennis.’ Als voorbeeld van de bijzondere band tussen Oekraïne en Nederland noemt ze de eerste buitenlandse kunsttentoonstelling in Kyiv. Deze The Hague – Kyiv tentoonstelling in het Khanenko Museum in Kyiv werd in mei dit jaar geopend door de echtgenote van president Zelensky, Olena Zelenska, en minister van Buitenlande Zaken Dmytro Kuleba.
Wildervanck beschouwt het als een eer dat ze, al is het een beetje, kan bijdragen aan behoud van cultureel erfgoed, en daarmee het versterken van de Oekraïense identiteit. ‘Als je érgens het belang van cultuur kan ervaren dan is dat hier in Kyiv. Deze oorlog gaat om cultuur, het is wat Oekraïne onderscheid van Rusland. Daarom is mijn werk zo bijzonder. Zoals iemand op de ambassade het omschreef: dankzij het leger kan ik vrij in Kyiv zijn, maar het is dankzij de cultuur dat ik hier wil blijven.’