‘De omvang van het menselijk leed in Oekraïne is bijna niet te bevatten’
Ministeries
Voor de Nederlandse ambassadeur in Oekraïne, Jennes de Mol, begon de oorlog met Rusland eigenlijk in 2014, met de annexatie door Rusland van de Krim en het neerhalen van de MH17. De inval in Oekraïne op 24 februari 2022 is een nieuwe, extreem gewelddadige fase die, zo vreest hij, nog een tijd zal duren. ‘Deze oorlog gaat over vrijheid, cultuur, waarden en identiteit. Rusland wil Oekraïne van de kaart vegen.’
Je begon in 2019 als de Nederlandse ambassadeur in Kyiv. Met welke onderwerpen hield de Nederlandse ambassade zich toen bezig?
‘Het werk van onze ambassade bestond toen uit diplomatiek werk, zoals politieke contacten onderhouden, naast economische samenwerking, landbouw en zogeheten consulaire dienstverlening – paspoorten en visa – aan Nederlanders en Oekraïners. De ambassade was toen al betrokken bij de gevolgen van het conflict met Rusland, zoals het neerhalen van MH17 en ontmijning van gebieden bij de contactlijn. En we hielden ons bezig met ondersteuning van journalisten, de opbouw van de rechtsstaat in Oekraïne, bestrijding van corruptie en rechten van LHBTIQ+.’
Voordat je ambassadeur in Kyiv werd werkte je in Afrika en Afghanistan, maar vooral in Oost-Europa en Rusland, zoals in Moskou, Praag en Sint Petersburg. Waarom trekt deze regio jou?
‘Dat is toevallig ontstaan. Toen ik begin jaren negentig in militaire dienst ging, was de Berlijnse Muur net gevallen. Ik leerde Russisch op de School voor de Militaire Inlichtingendienst. Ik heb de taal toen goed leren spreken, niet wetende dat deze toevallige keuze een rode draad zou worden in mijn carrière. Als ik nu terugkijk zie ik dat mijn kennis van het Russisch mij overal ter wereld met mensen in contact heeft gebracht. Niet alleen in Rusland en Oekraïne, maar ook in Afghanistan. Veel hoger opgeleide Afghanen spreken Russisch en zijn daar trots op.’
'Als ambassade waren we vanaf november 2021 op van alles voorbereid. Toch kwam de invasie als een mokerslag.'
‘Na mijn militaire dienst ging ik werken bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. Eerst in Den Haag met betrekking tot Tanzania en daarna op de ambassade in Moskou. Ik was Cultureel Attaché in Moskou, tijdens de jaren van president Jeltsin, plaatsvervangend ambassadeur in Praag en later Consul-Generaal in St-Petersburg. Toen ik ambassadeur in Oekraïne werd was ik dus al goed bekend met de regio, ook al omdat ik een tijd in Kyiv had gezeten voor de MH17.’
Wanneer voelde je dat een Russische inval echt dichtbij kwam?
‘Als ambassade waren we eigenlijk al sinds 29 november 2021 bezig met een mogelijke inval door Rusland. Er kwamen berichten van 120.000 Russische militairen aan de grens die gevechtsklaar waren. En de Russische oorlogsretoriek werd eind 2021 steeds sterker. Als ambassade waren we op van alles voorbereid, bijvoorbeeld op afsluiting van water, elektriciteit en communicatie. We hadden een informatie-bijeenkomst voor landgenoten georganiseerd en ontruimingsscenario’s en vluchtroutes uitgewerkt. In de aanloop naar de inval waren de partners van collega’s al vertrokken, ook mijn vrouw. En ondanks de aanloop en alle voorbereidingen kwam de daadwerkelijke inval in de nacht van 23 februari als een mokerslag. Het was surrealistisch. Ik ben letterlijk met één tas en een map met belangrijke documenten vertrokken uit Kyiv.’
'De terugkeer naar Kyiv, langs dezelfde route als tijdens de evacuatie, was aangrijpend. We zagen de verwoestingen, de ontreddering bij de bevolking.'
Hoe kijk je terug op het afgelopen jaar?
‘Als ik nu terugkijk dan denk ik aan de eerste periode, toen we als ambassade vanuit Lviv in het westen van Oekraïne werkten. En daarna aan ons vertrek naar Polen toen het ook in Lviv te gevaarlijk werd. In Polen waren alle hotels vol, en klopten we aan bij een klooster waar de abt ons allerhartelijkst heeft opgevangen. Dat gevoel van ineens op de vlucht te zijn was heftig.’
‘Eind april zijn we met een kleine groep collega’s teruggekeerd naar de ambassade in Kyiv, nadat de Russische opmars naar de stad was mislukt. De rest van ons team werkt verspreid over Europa: in Duitsland, België, en Nederland. De terugkeer naar Kyiv, langs dezelfde route als tijdens de evacuatie, was aangrijpend. We zagen de verwoestingen, de ontreddering bij de bevolking. We reden door stadjes zoals Irpin en Bucha, waar de Russen honderden burgers hebben vermoord.’
‘Kyiv zelf was unheimisch, een spookstad. Dat is nu beter. Men schat dat van de vier en een half miljoen inwoners van Kyiv er nu 3,5 miljoen in de stad zijn. Velen zijn dus teruggekeerd. Iedereen probeert een enigszins normaal leven te leiden zoals voor de oorlog. Hotels en restaurants zijn deels open, al is er wel een avondklok.’
Hoe is het om ambassadeur te zijn in oorlogstijd?
‘Het leven hier is uitdagend. Vooral sinds de Russen in oktober zijn begonnen met grote aanvallen op de kritische infrastructuur in Oekraïne, zoals elektriciteitscentrales. Stroomuitval is tegenwoordig normaal. Dan zijn er de raketaanvallen, met kruisraketten of Iraanse drones, waardoor ik regelmatig in de schuilkelder zit. Die dreiging is er voortdurend. De collega’s en ik werken een of twee maanden in Kyiv, en dan een maand in Nederland om even bij te komen.’
‘Nederland steunt Oekraïne op verschillende manieren. Militair, maar ook humanitair en financieel: Oekraïne heeft maandelijks een tekort van circa vijf miljard euro op de begroting. We dragen actief bij aan wederopbouw, winterhulp en helpen mee met documenteren van oorlogsmisdaden. Recent was hier een Nederlands forensisch team van veertig man onder de vleugels van het internationaal Strafhof om onderzoek te doen naar oorlogsmisdaden. In totaal zijn nu meer dan vijftigduizend incidenten van geweld en misdaden van de Russen geregistreerd en gedocumenteerd.’
‘Ik probeer emotioneel wat afstand te houden tot de dingen die ik hoor en meemaak. Zoals na een bezoek recent aan Kherson, aan een gevangenis waar de Russen burgers hebben gemarteld.’
Hoe is deze situatie, waarin je leeft en werkt als ambassadeur, voor jou persoonlijk?
‘Het is heel verdrietig en aangrijpend om alle verhalen te horen, van collega’s, vrienden en contacten elders in het land. Iedereen kent mensen die zijn getroffen, gevlucht, gesneuveld, gevangen genomen, gemarteld. De omvang van het menselijke drama dat zich hier afspeelt is bijna niet te vatten.’
‘Ik probeer af en toe emotioneel wat afstand te houden tot de dingen die ik hoor en meemaak. Zoals na een bezoek recent aan Kherson, aan een gevangenis waar de Russen burgers hebben gemarteld. Ik heb de ruimtes gezien, de bloedsporen en uitwerpselen aan de muren.’
‘Ik praat veel over wat ik meemaak en over mijn emoties. Met mijn dierbaren, maar ook met de collega’s. En ik luister naar hun verhalen. Alle emoties mogen er zijn. Ik ben er trots op hoe we onder deze omstandigheden als ambassadeteam samenwerken.’
Eerder dit gesprek noemde je jezelf een optimistisch mens. Ben je optimistisch als het om de afloop van deze oorlog gaat?
‘Dit is een oorlog over identiteit, cultuur, waarden en vrijheid. Rusland wil Oekraïne van de kaart vegen. Ik denk dat deze oorlog nog een tijd gaat duren, langer dan iedereen wil en hoopt. Het is indrukwekkend om hier in Oekraïne te zien dat mensen rotsvast geloven in een overwinning. Men is veerkrachtig, voelt de steun van het westen – en die blijft essentieel.’
‘Wat mijzelf betreft, ik heb verlenging aangevraagd en blijf ambassadeur in Oekraïne tot in de zomer van 2024. Hoe dan ook, of het dan nog oorlog is of niet, zal het heel gek zijn om hier te vertrekken. Ik heb een diepe bewondering voor de weerbaarheid van de Oekraïners opgevat en voel mij verbonden met de mensen en hun lot.’