‘Oorlog in Oekraïne is ook een informatieoorlog’
Ministeries
War in Europe and the Fight for the Right to Report, luidt de titel van het jaarlijkse rapport waarin vijftien partnerorganisaties de vrije journalistiek en de veiligheid van journalisten in kaart brengen. Wat doet Free Press Unlimited om vrouwelijke Oekraïense journalisten te steunen zodat zij kunnen doorgaan met hun werk?
Minstens 12 journalisten en mediawerkers werden gedood terwijl ze verslag deden van de oorlog in Oekraïne en nog eens 21 journalisten raakten gewond, staat in het rapport ‘War in Europe and the Fight for the Right to Report’, dat op 7 maart 2023 verscheen. Vijftien partnerorganisaties, waaronder Free Press Unlimited, inventariseerden hoe het in 2022 was gesteld met de mediavrijheid en veiligheid van journalisten. Het ministerie van Buitenlands Zaken werkt samen met Free Press Unlimited aan persvrijheid wereldwijd.
Meer dan 11.000 journalisten zijn door de Oekraïense autoriteiten geaccrediteerd om verslag te doen van de Russische invasie. Dat gebeurt onder erbarmelijke omstandigheden, vertelt Ruth Kronenburg, directeur van Free Press Unlimited. “Schuilen voor het luchtalarm, willekeurige beschietingen terwijl je op reportage bent. Oekraïense journalisten zijn over het algemeen vrouwen – mannen zijn immers gemobiliseerd. Naast hun werk moeten ze ook voor hun kinderen zorgen. Er is geen stroom om contact te houden; tijdens een luchtalarm weten ze dus niet of hun kinderen veilig zijn. Toch gaan ze door met hun werk.” Kronenburg heeft diepe bewondering voor de Oekraïense journalisten die ze ontmoette. “Van de ene op de andere dag ben je oorlogsjournalist en moet je ook nog leren hoe je bewijs tegen oorlogsmisdaden vastlegt.”
Agressie tegen de pers
Weinig correspondenten worden toegelaten tot de frontlinie. Journalisten die er wel naartoe gaan, moeten extra voorzichtig zijn vanwege de Russische agressie tegen de pers. Kronenburg: “De Russen hebben een namenlijst van journalisten. Het is gevaarlijk. Er zijn zo’n 48 journalisten vermist, het is onduidelijk of ze gevangen zijn genomen door het Russische leger of überhaupt nog leven.”
Betrouwbare berichtgeving
Internationale organisaties ondersteunen Oekraïense en buitenlandse journalisten in het oorlogsgebied met humanitaire hulp, beschermingsmateriaal en generatoren, zodat nieuwsredacties bij stroomuitval hun werk kunnen voortzetten. Free Press Unlimited richtte een week na de Russische invasie Media Lifeline Ukraine zodat journalisten in en rond Oekraïne voor betrouwbare berichtgeving kunnen blijven zorgen. Inmiddels wordt dit initiatief door 30 organisaties gesteund. “Hartverwarmend, zoveel support”, zegt Kronenburg.
Sinds de start heeft Media Lifeline Ukraine ruim 1000 Oekraïense journalisten kunnen helpen. Zo konden journalisten naar veiligere plaatsen in eigen land gaan om daar hun werk voort te zetten. “Daarnaast hebben we 150 kogelwerende vesten en helmen de grens over gebracht naar journalisten die verslag doen aan het front. Ook zijn we bezig met de digitale veiligheid van journalisten in de regio, bijvoorbeeld door het verstrekken van VPN’s en bescherming tegen hacks. Zo kunnen journalisten informatie blijven delen met hun landgenoten, maar ook met de rest van de wereld. Deze oorlog is immers ook een informatieoorlog.”
Censuur
In Rusland ging de start van de invasie gepaard met hardhandig optreden tegen de vrije pers. Vlak voor de invasie deden Russische autoriteiten de omroep Deutsche Welle in de ban. Ook is er sprake van censuur. Het woord ‘oorlog’ mag niet worden genoemd, de invasie moet ‘speciale militaire operatie’ worden genoemd. Onafhankelijke journalisten riskeren een gevangenisstraf van 15 jaar als ze zich niet aan de officiële lijn houden.
Zo’n 7.000 websites zijn geblokkeerd. In plaats daarvan vertonen Russische media, die door de regering worden gecontroleerd, propaganda. Honderden Russische journalisten vertrokken en doen vanuit een ander land verslag van de oorlog. Ook Free Press Unlimited heeft Russische journalisten het land uit geholpen.
Toevluchtsoorden voor journalisten
Na een jaar verdwijnt de oorlog in Oekraïne al een beetje naar de achtergrond. “Noodhulp is echter nog steeds nodig”, zegt Kronenburg. “We hebben net weer powerbanks, kogelvrije vesten en helmen naar Oekraïne gestuurd, want de energiecentrales zijn gebombardeerd en deze vorm van noodhulp is nog steeds nodig.” Daarnaast is langdurige ondersteuning nodig. Bijvoorbeeld door de oprichting van mediahubs op veilige plekken in de regio. Hier kunnen journalisten samenwerken en psychosociale steun ontvangen. Kronenburg: “Wij zijn druk bezig om deze broodnodige toevluchtsoorden op te zetten, onder andere in samenwerking met Reporters Without Borders.”
“Twee hubs in Polen, die we in eerste instantie hadden opgezet voor journalisten uit Belarus, zijn nu ook in gebruik door journalisten uit Oekraïne. Een team vrouwelijke Oekraïense journalisten steunt vanuit hier onafhankelijke media die nog steeds in Oekraïne actief zijn.” Free Press Unlimited blijft zich inzetten om journalisten en hun vitale rol in de samenleving te beschermen en te zorgen voor toegang tot feitelijke, tijdige en relevante informatie.
Vrijheid van meningsuiting
Mediavrijheid staat in meer landen onder druk. “Door deze oorlog wordt de situatie in omringende landen ondergesneeuwd”, zegt Kronenburg. Het rapport schrijft dat er naast de oorlog in Oekraïne nog een oorlog gaande in is delen van Europa: die tegen de vrije journalistiek. In Belarus kreeg de Nobelprijswinnaar 10 jaar gevangenisstraf. En ook in Moldavië en Georgië hebben onafhankelijke media het zwaar. Kronenburg: “Laten we die journalisten niet vergeten.” Toch wil Kronenburg afsluiten met iets hoopgevends. “Ondanks dat Oekraïne in oorlog is, houdt het vast aan de vrijheid van meningsuiting. Binnenlandse en buitenlandse journalisten kunnen over het algemeen vrij hun werk doen ondanks de oorlog. Dat is te prijzen.”