Zorg voor roerend erfgoed

Rijkscollectie

De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW)  is verantwoordelijk voor de Rijkscollectie. De Rijkscollectie is onderdeel van de Collectie Nederland en beslaat het totaal van museale cultuurgoederen waarvan de staat eigenaar is of die aan de zorg van de staat zijn toevertrouwd. Deze collectie bestaat uit cultuurgoederen en verzamelingen van bijzonder belang vanwege de artistieke, culturele of wetenschappelijke waarde.

De Collectie Nederland

De Collectie Nederland omvat meer dan alleen de museale cultuurgoederen in de Rijkscollectie. Tot de Collectie Nederland horen in ieder geval collecties van overheden, bijvoorbeeld kunst in gemeentehuizen, of schilderijen, boeken en gebruiksvoorwerpen in musea. De Collectie Nederland verandert steeds, bijvoorbeeld door aankopen, afstoting en schenkingen van kunst aan het Rijk. Ook particuliere objecten en collecties die zijn aangewezen als beschermde cultuurgoederen horen bij Collectie Nederland.

Beheer Rijkscollectie

De Rijksoverheid wil dat zo veel mogelijk mensen in Nederland toegang hebben tot cultuur. De verschillende beheerders van de Rijkscollectie zijn daarom via de Erfgoedwet verplicht deze op een goede manier te beheren, te behouden en toegankelijk te maken. Bijvoorbeeld door het organiseren van tentoonstellingen, het restaureren van objecten en het zorgen voor goede bewaaromstandigheden. Daarnaast moeten beheerders hun collectie registreren in de online database Collectie Nederland. Hier zijn meer dan 100 collecties (ca. 6 miljoen objecten) aangesloten van musea en andere  instellingen die collecties beheren.

De Rijkscollectie wordt beheerd door:

• instellingen zoals de voormalige Rijksmusea;
• onderdelen van het Rijk, zoals verschillende ministeries, colleges van staat, uitvoerende diensten en ambassades.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) beheert een deel van de Rijkscollectie. Ook voert de RCE wet- en regelgeving en beleid uit rondom roerend cultureel erfgoed. Daarnaast geeft de RCE advies over het behoud, beheer en de toegankelijkheid van collecties in Nederland.

De Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed (IOE) houdt toezicht op het beheer van de Rijkscollectie. Ook houdt de Inspectie toezicht op cultuurgoederen in privaat bezit, die door een wettelijke bescherming behouden moeten blijven voor het cultureel erfgoed van Nederland.

Wettelijk beschermde cultuurgoederen en verzamelingen

Vanaf 1 juli 2016 is de Erfgoedwet in werking getreden. Deze wet vervangt de Wet tot behoud van cultuurbezit (Wbc), die daarin met enkele wijzigingen is opgenomen.

De Erfgoedwet heeft onder andere als doel te voorkomen dat voorwerpen en verzamelingen in particulier bezit verloren gaan voor het Nederlandse cultuurbezit. Het gaat om voorwerpen die van bijzondere cultuurhistorische of wetenschappelijke betekenis of uitzonderlijke schoonheid zijn. Zulke voorwerpen krijgen een beschermde status en komen in het register van beschermde cultuurgoederen en beschermde verzamelingen. Deze voorwerpen moeten in Nederland blijven en mogen alleen met toestemming van de minister van OCW naar het buitenland.

Omgang met cultuurgoederen uit de Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn op grote schaal cultuurgoederen van veelal Joodse eigenaren geroofd. Het restitutiebeleid biedt oorspronkelijke eigenaren en hun erfgenamen de mogelijkheid om cultuurgoederen terug te krijgen, die zij door het naziregime onvrijwillig hebben verloren. Sinds 2001 kunnen hiervoor verzoeken tot restitutie van cultuurgoederen worden voorgelegd aan de onafhankelijke Restitutiecommissie. Het gaat om goederen in de zogeheten NK-collectie.

De Raad voor Cultuur en de Commissie-Kohnstamm (de Commissie evaluatie restitutiebeleid cultuurgoederen Tweede Wereldoorlog) hebben het restitutiebeleid geëvalueerd. De Rijksoverheid neemt de aanbevelingen over. Om meer roofkunst aan de rechtmatige eigenaren terug te geven, gaat het Rijk: 

• Een aangepast beoordelingskader bij restitutieverzoeken gebruiken dat  zo veel mogelijk gericht is op restitutie of alternatieve oplossingen.  
• Structureel onderzoek naar de herkomst van cultuurgoederen, de oorspronkelijke eigenaren en hun erfgenamen hervatten en intensiveren.
• Mogelijke rechthebbenden opsporen en benaderen.
• Informatievoorziening over het restitutiebeleid verbeteren via wo2.collectienederland.nl. En de helpdesk uitbreiden bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE).  

Voor de versterking van het restitutiebeleid is tot en met 2026 in totaal € 6 miljoen beschikbaar. Lukt het niet om de oorspronkelijke eigenaren of hun erfgenamen te vinden? Dan worden de cultuurgoederen in bezit van de Staat die geroofd zijn van oorspronkelijke Joodse eigenaren, de zogenaamde verweesde roofkunst, teruggegeven aan de Joodse gemeenschap.

Omgang met collecties uit een koloniale context

Ons koloniale verleden heeft zijn sporen nagelaten in de publieke collecties van culturele instellingen. In deze collecties kunnen zich objecten bevinden met een omstreden herkomst. De Raad voor Cultuur heeft advies gegeven over een zorgvuldig omgang met koloniale collecties  

Het kabinet wil cultuurgoederen uit koloniale context teruggeven aan het land van herkomst. Dit geldt bij onvrijwillig bezitsverlies en bij niet geroofde opbjecten. als er sprake is van onvrijwillig bezitsverlies . Samenwerken met de landen van herkomst is belangrijk. Deze samenwerking biedt ook mogelijkheden op het terrein van musea en collecties. 

Verzoek tot teruggave aan het land van herkomst

Nederlandse collectiebeheerders werken samen met landen van herkomst om informatie te delen over museale collecties in Nederland. Vervolgens kan het land van herkomst een verzoek tot teruggave indienen bij het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Dit verzoek komt bij de Adviescommissie teruggave cultuurgoederen uit koloniale context. De adviescommissie maakt een planning voor de behandeling van het verzoek. De commissie zal haar advies baseren op herkomstonderzoek naar het object. Het is aan het museum of de collectiebeheerder om gegevens over de herkomst te verzamelen en te delen met de commissie, en eventueel aanvullend herkomstonderzoek te doen.

De commissie beoordeelt of er sprake is van onvrijwillig bezitsverlies. Als dit niet kan worden vastgesteld, dan zal de commissie een brede belangenafweging maken. Vervolgens adviseert de commissie aan de Staatssecretaris van Cultuur en Media over het verzoek. Zij neemt op basis van het advies een besluit over het verzoek tot teruggave.

Informatie over koloniale collecties

Het behoud en beheer is een taak van de individuele musea zelf. Veel museumcollecties zijn al online raadpleegbaar. Enkele belangrijke instellingen met kennis over herkomstonderzoek naar koloniale collecties zullen samenwerken in een consortium om andere musea te ondersteunen bij het herkomstonderzoek.  Deze partijen zijn: 

• Nationaal Museum van Wereldculturen
• Rijksmuseum Amsterdam
• Museum Bronbeek
• KNAW – NIOD
• Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Financiering en subsidiëring Rijkscollectie

De minister van OCW financiert musea die de Rijkscollectie beheren. Dit is vastgelegd in de Erfgoedwet en de 'Regeling beheer rijkscollectie en subsidiëring museale instellingen’.

Ook ondersteunt de minister het museumveld via speciale subsidieregelingen voor publieksactiviteiten, educatie, collecties en aankopen. Het Mondriaan Fonds verstrekt deze subsidies namens de minister.

Nationaal Aankoopfonds

Voor grote aankopen van nationale betekenis kunnen musea en andere publieke erfgoedinstellingen een beroep doen op het Nationaal Aankoopfonds via het Mondriaan Fonds. Het fonds wordt ook gebruikt voor (spoed)aankopen van objecten die voorkomen in het register van de beschermde cultuurgoederen en beschermde verzamelingen.

Mobiel erfgoed

Mobiel erfgoed bestaat uit vervoersmiddelen van vroeger. Bijvoorbeeld:

• vaartuigen;
• auto's, motoren, (snor)fietsen, bussen;
• treinen en trams;
• vliegtuigen.

Register mobiel erfgoed

De Stichting Mobiele Collectie Nederland houdt een digitaal register van mobiel erfgoed bij. De Stichting houdt ook een lijst bij van toonbeelden van mobiel erfgoed.