Weblogbericht | 03-10-2023 | Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

Het ambt van Nationale ombudsman is een uitgesproken voorbeeld van hoe burgers in aanraking (kunnen) komen met de Grondwet: de functie is verankerd in de Grondwet. Hoe ziet u dit zelf en hoe beïnvloedt deze unieke positie uw visie op de (relevantie van de) Grondwet? 
“​​​De Nationale ombudsman is één van de Hoge Colleges van Staat; een belangrijk ambt met een zelfstandige positie. In 1999 is het instituut Nationale ombudsman in de Grondwet verankerd, in artikel 78a staat beschreven dat de Nationale ombudsman wordt benoemd door de Tweede Kamer en onderzoek verricht naar gedragingen van bestuursorganen.”

“Burgers kunnen naar de Nationale ombudsman wanneer ze klachten hebben over een overheidsoptreden. Het instituut geeft een onafhankelijk oordeel over de behoorlijkheid van het overheidsoptreden. Of sprake is van behoorlijk overheidsoptreden wordt in heel veel gevallen mede bepaald aan de hand van de rechten die burgers ontlenen aan de Grondwet.”

“Het geheim van de ombudsman is dat in vrijwel elke kwestie die een burger aankaart en in elk onderzoek dat uit eigen beweging wordt gestart grondrechten het uitgangspunt zijn. Niet steeds expliciet benoemd maar in het onderzoek en de overwegingen die leiden tot een behoorlijkheidsoordeel wel altijd aanwezig.”

De Nationale ombudsman heeft tot doel te zorgen dat burgers op een rechtvaardige manier worden behandeld door de overheid, en dient ertoe de overheid hier scherp op te houden. In hoeverre speelt de Grondwet, en in het bijzonder de daarin opgenomen grondrechten, een rol in de onderzoeken en aanbevelingen van de Nationale ombudsman?
“In 2019 zijn de 'Venice Principles' vastgesteld door de Raad van Europa. Deze 25 principes vormen een internationaal referentiekader voor ombudsmannen. Het is niet voor niets dat de eerste zin van het eerste principe van de Venice Principles luidt: ‘Ombudsman Institutions have an important role to play in strenghtening democracy, the rule of law, good administration and the protection and promotion of human rights and fundamental freedoms.’ Het Instituut behoort volgens het tweede principe te zijn gefundeerd in de Grondwet. Dat heeft de Nederlandse Grondwetgever dus al in 1999 gerealiseerd.”

“In de behoorlijkheidsnormen van de Nationale ombudsman is expliciet plaats voor het vereiste dat overheden de grondrechten respecteren. In rapporten over etnisch profileren, huisuitzettingen, demonstraties, armoede, onderwijs wordt dat steeds weer aan de kaak gesteld. En niet zelden wordt de overheid gewezen op het gebrek aan respect voor Grondrechten en de vaak desastreuze gevolgen daarvan voor de burgers in Nederland of beter alle burgers aan wie een beroep op de Grondwet toekomt. Schending van de Grondrechten van burgers door een overheid is in zichzelf al een onbehoorlijke gedraging.”

“Vaak weten burgers al in hun verzoek aan de ombudsman te verwoorden waar het mis is gegaan. En hoe zij geraakt zijn door de manier waarop een de overheid zich heeft ge- (of mis-)dragen. Zonder dat burgers met zoveel woorden laten weten welk grondrecht in hun specifieke geval geweld is aangedaan kan steevast in het kader van de behandeling van een verzoek of klacht het betrekkelijk grondrecht er worden bijgehaald. Dat duidt op twee zaken. In de eerste plaats dat de Grondwet een instrument is dat de ombudsman gebruikt om rechtsbescherming te realiseren. En in de tweede plaats dat de Grondwet bij de beoordeling van de behoorlijkheid van vrijwel iedere gedraging van welke overheid dan ook aan de orde kan komen.”

‘Het geheim van de ombudsman is dat in vrijwel elke kwestie die een burger aankaart en in elk onderzoek dat uit eigen beweging wordt gestart grondrechten het uitgangspunt zijn.’

De Grondwet is het fundament van onze democratische rechtsstaat, maar is tegelijkertijd in beweging en gaat mee met zijn tijd. Zo zijn in 2022–2023 zeven grondwetswijzigingen aangenomen. Hoe kijkt u naar herziening of actualisering van de Grondwet, en hoe ziet u dit specifiek in relatie tot uw werkzaamheden als Nationale ombudsman?
“In de afgelopen jaren hebben burgers te maken gekregen met overheden die de uitvoering van overheidstaken hebben uitbesteed of overgelaten aan private organisaties. Soms door daarvoor speciale overheidsrechtspersonen op te richten maar vaak ook door diensten in te kopen bij private partijen. Zo worden WMO-voorzieningen, afvalinzameling, schuldhulpverlening, hulpmiddelenleveranties, leerlingenvervoer en wat al niet meer door bedrijven verzorgd en geleverd. Als het misgaat tussen burger en de particuliere dienstverlener is de grondwettelijke bescherming die artikel 78a nu juist in het leven heeft geroepen niet meer aanwezig. Immers worden de gedragingen weliswaar verricht in opdracht van bestuursorganen maar de gedragingen waarover geklaagd kan worden komen voor rekening en verantwoording van de bedrijven.” 

“Die bedrijven ontsnappen aan de lange grondrechtelijke beschermingsarm van de ombudsman. Daar hebben de burgers die zich tot de ombudsman wenden weinig tot geen begrip voor. Zij zijn er van overtuigd dat ze te maken hebben met een overheid en dat ze zich met klachten dus kunnen wenden tot de ombudsman. Deze burgers zien de privaatrechtelijke argumenten waarop overheden zich beroepen als het ontwijken van bestuurlijke aansprakelijkheid.”

“De burger heeft vanuit het perspectief van effectieve klachtbehandeling dus zeer de behoefte dat de Nederlandse wetgever wel regelt dat de ombudsman zich kan uitspreken over private organisaties die overheidstaken uitvoeren. Dat zal leiden tot merkbare uitbreiding van de mogelijkheden van burgers om gedragingen van derde partijen die public services verlenen en waar overheden de initiator van zijn en de verantwoordelijkheid voor dragen kunnen laten toetsen op behoorlijkheid.” 

“Modernisering van de Grondwet is in de ogen van de Nationale ombudsman dus meer dan uitbreiden en verfijnen van de aan de burger toe te kennen grondrechten. Een uitleg van bestaande grondwetsbepalingen die strekt tot versterking van de positie van de burger in het licht van moderne ontwikkelingen in de samenleving is minstens zo noodzakelijk. Het biedt de burger weer perspectief op behoorlijke klachtbehandeling. Precies dat was de belangrijkste drijfveer om de Nationale ombudsman een plaats geven in Hoofdstuk 4. Van de Grondwet.”